Wstęp do Księgi Przysłów – po co przysłowia?

Prz 1,1-7

1 Przysłowia Salomona, syna Dawida, króla izraelskiego,

2 aby poznać mądrość i karność, zrozumieć słowa rozsądku,

3 zdobyć staranne wychowanie: sprawiedliwość, rzetelność, uczciwość;

4 aby prostaczkom udzielić rozwagi, a młodym rozsądku i wiedzy.

5 Mądry, słuchając, pomnaża swą wiedzę, rozumny nabywa biegłości:

6 by pojąć przysłowie i metaforę, słowa i zagadki mędrców.

7 Podstawą wiedzy jest bojaźń Jahwe, lecz głupcy odrzucają mądrość i karność.

Fragment 1,1-7 jest rodzajem spisu treści do całej Księgi Przysłów. Został napisany, gdy połączono w jedną księgę dziewięć pierwotnie niezależnych zbiorów mądrościowych pouczeń, powstałych w różnych czasach oraz środowiskach i okolicznościach życia narodu Bożego wybrania. Prz 1,1-7 jest zatem wprowadzeniem do całości 31. rozdziałów księgi. Autor podaje we wstępie skąd się owe przysłowia wzięły, jaki posiadają autorytet, dlaczego powstały i po co zostały zebrane w jedną biblijną księgę. Prześledźmy jego argumentację.

Pierwsze zdanie każdej biblijnej księgi jest niezwykle istotne i domaga się szczególnej atencji czytelnika. W przypadku Księgi Przysłów brzmi ono: „Przysłowia Salomona, Syna Dawida, króla izraelskiego”. Dlaczego autor przypisuje wszystkie przysłowia zawarte w księdze królowi Salomonowi, chociaż jak już wspomnieliśmy powyżej powstawały one w różnych czasach? Otóż Salomon uchodzi w tradycji biblijnej za wzór/ideał człowieka mądrego. Dlatego też przypisywane są mu liczne przysłowia nawet te, które z pewnością nie pochodzą od niego. Możemy tu mówić o Salomonowej tradycji mądrościowej.

Na dworach starożytnych władców na Bliskim Wschodzie funkcjonowały szkoły mądrościowe, w których mędrcy gromadzili i komentowali znane im mądrościowe powiedzenia i budujące opowiadania, a także tworzyli nowe. W szkołach tych kształceni byli synowie społecznych elit. W okresie monarchii szkoła taka istniała na dworze królewskim w Jerozolimie. Król Salomon, syn założyciela dynastii Dawida, musiał być na tyle wpływowym promotorem owej szkoły i przykładem wdrażania promowanych tam zasad, że stał się synonimem mądrego władcy. Rangi przysłowiom zawartym w księdze ma dodać również fakt, że Salomon jest synem Dawida, króla uchodzącego w tradycji Starego Testamentu za wzór władcy (pomimo niskiego pochodzenia i licznych słabości).

Nim przejdziemy do bardziej szczegółowych rozważań, należy wyjaśnić znaczenie słowa „przysłowie” w tytule i w treści Księgi Przysłów, gdyż różni się ono nieco od tego, jak rozumiemy przysłowia w naszej współczesnej kulturze. W pierwszym zdaniu księgi użyty jest hebrajski termin m¹š¹l, który jest znacznie pojemniejszy niż polskie „przysłowie”. Prócz prostych dwuczłonowych form przysłów, hebrajskie słowo m¹š¹l określa także krótkie wyrażenia napominające oraz znacznie bardziej rozbudowane pouczenia w formie większych zbiorów (np. poematy). Wszystkie te formy mądrościowych pouczeń są w Biblii nazywane przysłowiami.

Wstęp Prz 1,1-7 informuje czytelnika o celu powstania księgi. Ma ona być przewodnikiem w zdobyciu mądrości dla wszystkich, którzy będą ją czytać/słuchać. Autor przekonuje nas, że Księga Przysłów to swego rodzaju „podręcznik” mądrości. Wyraźnie zaznacza, że nie będzie to jedynie podręcznik teoretycznej wiedzy o mądrości, lecz przede wszystkim praktyczny przewodnik uczący jak tę teorię wcielać w życie: „aby poznać mądrość i karność, zrozumieć słowa rozsądku, zdobyć staranne wychowanie: sprawiedliwość, rzetelność, uczciwość; aby prostaczkom udzielić rozwagi, a młodym rozsądku i wiedzy” (ww. 2-4).

Autor posługuje się w Prz 1,1-7 całym spektrum słów, które w języku hebrajskim określają różne przejawy mądrości. Występowanie tak zniuansowanego słownictwa na określenie mądrości świadczy o tym, jak wielką wagę przykładano w tradycji religijnej Starego Testamentu do formacji mądrościowej człowieka. Przyjrzyjmy się krótko temu słownictwu w Prz 1,1-7: mądrość, karność, zrozumienie, rozsądek, sprawiedliwość, rzetelność, uczciwość, rozwaga, wiedza” i wiele innych synonimicznych określeń, które pojawią się w dalszej części księgi. Dlaczego ta cała gama dopełniających się słów? Autor księgi ma świadomość, że żaden pojedynczy termin nie może zdefiniować mądrości. Ich znaczenia nakładają się na siebie i dopełniają. Dopiero wzięte razem tworzą spójną mozaikę ukazującą w pełni ideał mądrości, w jej najróżniejszych przejawach. Znajomość tej terminologii jest niezwykle ważna dla dalszej lektury Księgi Przysłów, gdyż użyte we wstępie (Prz 1,1-7) terminy będą używane obficie w całej księdze dla ukazywania różnych niuansów mądrego życia człowieka.

Największą wartość dla interpretacji całej księgi ma zdanie końcowe (1,7) omawianego fragmentu, które pod względem strukturalnym stanowi pomost pomiędzy wstępem a korpusem księgi: „Podstawą wiedzy jest bojaźń Jahwe, lecz głupcy odrzucają mądrość i karność”. Zdanie to nadaje religijnego charakteru wszystkim przysłowiom zawartym w księdze. Bojaźń ( hebr. yir´at) Jahwe to nie lęk przed Bogiem, ale pobożność, świadomość zależności we wszystkim od Boga. To najważniejsze zdanie w całej Księdze Przysłów uświadamia nam, że prawdziwa mądrość ma boskie pochodzenie i że jedynie ludzie pobożni są zdolni ją zdobywać.