Nielinearne odczytanie Listu Jakuba
Biblia pod lupą – 14 kwietna 2018 r. – dr hab. Kalina Wojciechowska, prof. ChAT

Nielinearne odczytanie Listu Jakuba

List Jakuba należy do najbardziej enigmatycznych i niejednoznacznych tekstów nie tylko nowotestamentowych, ale też wczesnochrześcijańskich². Nie wiadomo, przez kogo i kiedy został napisany, choć preskrypt wymienia imię nadawcy – Jakub. W ciągu wieków pojawiały się najróżniejsze hipotezy – od Jakuba apostoła, brata Jana, syna Zebedeusza, poprzez Jakuba, brata Pańskiego, zwanego Sprawiedliwym (ta zyskała największą popularność), aż do symbolicznego użycia popularnego wśród Żydów imienia Jakub i przywołania postaci patriarchy Jakuba, który gromadzi swoich synów, jak autor listu chce zgromadzić tych, którzy żyją w rozproszeniu.

Nie wiadomo, do jakiej społeczności lub wspólnot był kierowany, choć w adresie jako adresatów podano dwanaście plemion w diasporze. Jako bezpośrednich, pierwotnych odbiorców typowano zarówno społeczności judeo-, jak i etnochrześcijanskie, a także mieszane, a nawet żydowską wspólnotę mesjańską.

Bardzo niejednoznaczna jest starożytna recepcja Jk. Niektórzy, jak Orygenes, uważają go za tekst ważny i bez wątpienia normatywny (i kanoniczny), inni, jak Euzebiusz z Cezarei, podzielają wątpliwości wielu sobie współczesnych i zaliczają go do antilegomenów; niejednoznaczne stanowisko zajmuje nawet Hieronim… List Jakuba z jednej strony może urzekać niepowtarzalną leksyką i eleganckim hellenistycznym stylem, z drugiej – odpychać brakiem spójności, nadmiernym dydaktyzmem i niedostatkiem motywów teologicznych, zwłaszcza chrystologicznych. Prawdziwej „czarnej legendy” pismo to doczekało się w XVI w., kiedy jego apostolskość i Jakubowe autorstwo zakwestionował najpierw Erazm z Rotterdamu, a następnie Marcin Luter. Reformator nazwał Jk „listem słomianym”, ponieważ nie dopatrzył się w nim charakteru ewangelicznego, czyli zwiastowania usprawiedliwienia dzięki zbawczemu dziełu Chrystusa. List „nie wspomina ani razu – pisał Luter – cierpienia, zmartwychwstania, Ducha Chrystusowego. Wymienia Chrystusa kilka razy, lecz nic o nim nie uczy. Mówi tylko ogólnie o wierze w Boga”³. Choć trzeba też podkreślić, że Luter nikomu nie zabraniał „cenić listu tak, jak ma na to ochotę; ponieważ jest w nim ponadto wiele dobrych wypowiedzi”⁴. Nad kanonicznością listu dyskutowali zarówno humaniści (wspomniany już Erazm z Rotterdamu), jak i przedstawiciele Kościoła Rzymskokatolickiego (kardynał Kajetan). Tradycja katolicka i ewangelicka są jednak zgodne co do tego, że list należy do pism deuterokanonicznych, choć nieco inaczej to kiedyś rozumiały i przy klasyfikacji kierowały się innymi kryteriami.

Od czasów reformacji List Jakuba kojarzy się głównie z frazą „wiara i uczynki” przeciwstawianą Pawłowej zasadzie „tylko wiara”. To sprawiało, że pismo rzadko traktowane był jako tekst autonomiczny, dużo częściej komentowano je w odniesieniu do teologii Pawłowej. W różny sposób próbowano tłumaczyć tę rzekomą opozycję pomiędzy Jakubem a Pawłem: czasem polemiką między apostołami, czasem niezrozumieniem idei Pawłowej przez samego Jakuba lub przez środowiska, do których Jakub kieruje swój list. Pojawiały się też hipotezy negujące jakiekolwiek powiązania i wpływy Pawła na Jakuba i Jakuba na Pawła, bazujące na nieco innym niż tradycyjne, idealistyczne spojrzenie na początki i jedność chrześcijaństwa w I w. oraz na rewizji najbardziej powszechnego datowania Listu Jakuba na koniec I w. Pociągnęło to za sobą pytania o inne zależności i relacje – m.in. pomiędzy Jk i Mt, Jk i Łk, czy Jk i źródłem Q. Współcześnie coraz częściej mówi się o pewnej konwergencji tematów, obrazów, idei i ujęć teologicznych, zwłaszcza eschatologicznych obecnych w ewangeliach synoptycznych i Jk oraz w Jk i Corpus Paulinum, dzięki czemu List Jakuba zyskuje coraz większą autonomię. Podobny punkt widzenia przyjęli również autorzy niniejszego komentarza

Kontrowersje dotyczące autorstwa, czasu powstania listu, jego adresatów i podobieństw oraz różnic na poziomie leksykalnym, semantycznym i teologicznym z innymi pismami biblijnymi generowały dyskusje dotyczące gatunku literackiego, koherencji tekstu, wspomnianych zależności od innych tekstów oraz strategii intertekstualnych. Z klasycznych dziś już prac należałoby tu wymienić monografie J.B. Adamsona, R. Bauckhama, P. Davidsa, M. Hengela, J. Paintera, T.C. Pennera, D. Watsona czy komentarze H. Frankemöllera, L.T. Johnsona, S.McKnighta, S. Laws, R.P. Martina, J.D. Moo. Na te dyskusje w XX w. nałożył się rozwój metod stosowanych w analizie tekstów biblijnych, ale trzeba zauważyć, że choć egzegeza NT dysponuje szerokim wachlarzem metodologicznym, wliczając w to podejścia interdyscyplinarne, nawiązujące do postmodernizmu⁵, to rzadko inne metody poza podejściem historyczno-krytycznym, socjo-historycznym i porównawczym było stosowane w przypadku Listu Jakuba czy w ogóle listów powszechnych (może z wyłączeniem listów Jana, analizowanych najczęściej w połączeniu z całą tradycją Janową)⁶. Z czasem bardzo powoli zaczęto wykorzystywać w analizie Jk podejścia i wzorce zaczerpnięte ze współczesnego literaturoznawstwa oraz retoryki, rozumianej zarówno jako retoryka oparta na wzorcach klasycznych, starożytnych, jak i nawiązująca do krytyki form i rekonstrukcji sytuacji nadawcy oraz historycznych, pierwotnych odbiorców tekstu (rzadko odwoływano się do retoryki opartej na dowartościowaniu kompetencji i uwarunkowań każdego aktualnego/realnego odbiorcy tekstu)⁷. Sytuacja zmieniła się w 2005 r., kiedy SBL (Society of Biblical Literature) zorganizowało doroczne spotkanie Methodological Reassessments of the Letters of James, Peter and Jude, poświęcone recepcji współczesnych metod egzegetycznych i hermeneutycznych w analizie wymienionych tekstów. Zaowocowało to wydaniem zbioru Reading James with New Eyes, w którym zarówno tematy tradycyjnie obecne w pracach nad Listem Jakuba, jak i nowa problematyka zostały przedstawione w nowym świetle i z nowej perspektywy (np. postkolonialniej, socjo-retorycznej, komunikacyjnej). A zatem od drugiej dekady XXI w. można obserwować większe ożywienie i większą różnorodność w metodologicznym podejściu do Listu Jakuba.

Ożywienie takie można też zauważyć w podejściu do struktury tekstu. Przez niemal cały wiek XX (od lat 20. do lat 80.) najbardziej rozpowszechnionym poglądem odnośnie do struktury Jk była teza M. Dibeliusa⁸, który uważał list za zbiór parenetycznych sentencji i aforyzmów ułożonych dość przypadkowo i zbyt luźno ze sobą powiązanych, aby można było mówić o jakiejś konceptualnej koherencji, nie wspominając już o linearnym rozwoju myśli. Pojawiały się  oczywiście próby udowodnienia częściowej choćby spójności polegającej np. na gromadzeniu sentencji w zbiory tematyczne (tak już J.H. Ropes⁹), ale nie udało się wskazać związku pomiędzy samymi tematami, przynajmniej przy linearnym odczycie tekstu. Dlatego w tradycyjnych komentarzach do Jk bardzo często można było spotkać stwierdzenie, że sentencje lub ich zbiory pojawiają się tu staccato. Był to, jak wspomniano, jeden z czynników zniechęcających do podejmowania refleksji nad Listem Jakuba.

Ożywienie i rozwój refleksji nad koherencją i strukturą Jk przyniósł komentarz P. Davidsa¹⁰ z 1982 r., w którym autor rezygnuje z klasycznej linearnej lektury i pokazuje, że wstępy do listu zawarte w rozdziale pierwszym (Jk 1,2-11 oraz 1,12-27) mające trójdzielną strukturę równoległą (ABC i A’B’C’) opartą na przywoływanych tematach, organizują w ten sam trójdzielny sposób również korpus listu (Jk 2,1-5,6), ale rekapitulacja tematów odbywa się w kolejności odwrotnej (CBA); układ tematów wstępów i korpusu listu tworzy zatem swoisty, niesymetryczny chiazm.

Wstępy:

A. 1,2-4 – doświadczenie/próby i wiara;

B. 1,2-8 – mądrość i wiara;

C. 1,9-11 – bogactwo;

A’. 1,12-15 – pokusa i wytrwałość;

B’. 1,16-21 – dar od Boga, gniew i nieposkromiony język;

C’. 1,22-27 – słowo i działanie.

Korpus listu:

C. 2,1-26 – bogactwo i wiara;

B/B’. 3,1-4,12 – mądrość i nieposkromiony język;

A/A’. 4,13-5,6 – pokusa i bogactwo;

Zakończenie – 5,7-20.

W następnych latach kwestię struktury podejmowano coraz odważniej, co pozytywnie wpływało na autonomię oraz rozszerzenie możliwości interpretacyjnych Listu Jakuba, który postrzegać zaczęto jako tekst uporządkowany i koherentny, choć nie jest to uporządkowanie i spójność linearna. Jak zauważa G.H. Guthrie, podejście strukturalne przebiega w dwóch kierunkach: po pierwsze opiera się na solidnej, dogłębnej analizie tekstu, często na kilku poziomach, co pozwala rozpoznać struktury niewidoczne na pierwszy rzut oka i umykające przy lekturze linearnej. Po drugie – rozpoznanie struktury (lub struktur) wpływa na dalszą egzegezę i hermeneutykę tekstu¹¹. Widać to wyraźnie w pracach M.E. Taylora¹² (struktura oparta na retoryce hebrajskiej, eksponująca tekst Jk 3,13-18 jako centrum listu), T.B. Cargala¹³ (struktura oparta na inwersywnych paralelizmach, np. Jk 1,1 – rozproszenie i Jk 5,19-20 jednoczenie wspólnoty) czy I. Mongstad Kvammen¹⁴ (struktura nawiązująca do indeksacji tematycznej w rozdziale pierwszym). Zwłaszcza ta ostatnia praca, w której norweska biblistka w sposób motywiczny i semantyczny rozpracowuje Jk 1,2-27, a następnie w korpusie listu szuka odniesień do dość szczegółowo skatalogowanych tematów, stała się dla ks. Mariusza Rosika i dla mnie jedną z inspiracji przy pracach nad ekumenicznym, strukturalnym komentarzem do Jk:

Druga inspiracja, choć daleka od biblistyki, bardzo mocno wiąże się z formą i rozpoznawaniem wiodącego tematu/motywu. Chodzi tu o utwór Nocturnal after John Dowland op. 70 B. Brittena (1913-1976) napisany w 1963 r. dla gitarzysty J. Breama (ur. 1933), jednego z pionierów wykonawstwa pieśni angielskiego lutnisty J. Dowlanda (1563-1626). W swojej kompozycji Britten wykorzystuje motyw pieśni Come, heavy sleep (Przybądź, mocny śnie) w nieoczywisty sposób – nie przedstawia go na początku utworu, lecz dopiero po ośmiu „bezsennych” wariacjach, na końcu zaś nie przytacza całego tematu, lecz go skraca, przez co nadaje finałowi dowcipny i lekki charakter. Podobną strukturę można zaobserwować w Liście Jakuba. Autor rozpoczyna tekst „wariacjami”, które rzeczywiście trudno ze sobą powiązać. Dopiero w Jk 3,17 pojawia się określenie i zindeksowanie tematu – okazuje się, że rozważania Jk dotyczą mądrości, jej cech i przejawów. Dalsza część listu kontynuuje formę wariacyjną. Można zatem dopatrywać się tu pewnych analogii strukturalnych: mądrość i jej przejawy są w Jk niczym temat z pieśni Dowlanda w kompozycji Brittena, choć nie na końcu utworu, lecz w jego połowie.

Indeks cech i przejawów mądrości z Jk 3,17 organizuje zatem przygotowywany Strukturalny komentarz do Listu Jakuba. Zasadnicza część opracowania (część komentarzowa) obejmuje dziewięć zróżnicowanych pod względem objętości fragmentów zatytułowanych i uporządkowanych zgodnie z Jakubowym katalogiem:

indeks cech i przejawów mądrości (Jk 3,17);

mądrość pochodząca z góry (Jk 1,5-8.16-18);

mądrość czysta (Jk 1,12-15; 21a.27);

mądrość ireniczna/dążąca do pokoju/miłująca pokój (Jk 1,19-20.4,1-3);

mądrość pokorna/wyrozumiała (Jk 1,21b; 4,7-10.16; 5,10-11);

mądrość posłuszna [prawu] (Jk 1,22-25; 2,10-12);

mądrość pełna miłosierdzia (Jk 2,13-17.20.26; 5,4-6.19-20);

mądrość pełna dobrych owoców (Jk 1,2-4; 2,18.21-25; 3,1-12.18; 4,17; 5,7-8.13-18);

mądrość bezstronna (Jk 1,9-11; 2,1-9; 4,4-6.13-15; 5,1-3);

mądrość nieobłudna (Jk 1,26; 2,19; 3,14.16; 4,11-12; 5,9.12);

zakończenie (Jk 3,13).

Za podstawę przyporządkowania określonych fragmentów tekstu danej cesze przyjęto kryterium semantyczne, które czasem pokrywa się z leksykalnym. Oczywiście doskonale zdajemy sobie sprawę, że taka organizacja tekstu obciążona jest subiektywizmem i pewną arbitralnością, a przez to staje się dyskusyjna. Jest to jednak, jak zauważa M.E. Taylor¹⁵, charakterystyczne dla każdego podejścia strukturalnego, a zwłaszcza tam, gdzie struktury, formy czy moduły nie są widoczne i rozpoznawane na pierwszy rzut oka.

Jak już powiedziano, przyjęcie określonej (makro-)struktury tekstu, generuje dalszą egzegezę oraz hermeneutykę. Skoro za zasadniczy temat Jk uznano tutaj mądrość i jej przejawy, to według klucza sapiencjalnego należałoby odczytywać kolejne poziomy tekstu, w tym ujawniające się w poszczególnych fragmentach mikrostruktury. I rzeczywiście, wszystkie uporządkowane fragmenty zawierają charakterystyczną dla literatury sapiencjalnej binarność, przeciwstawiającą postawę człowieka obdarzonego darem mądrości postawie człowieka pozbawionego tego daru. Oczywiście nie każda cecha podana jest wprost, część z nich odbiorca musi sobie zrekonstruować na zasadzie negacji tego, co zostało już wyeksplikowane przez nadawcę listu. Za przykład niech posłuży katalog cech człowieka obdarzonego mądrością ireniczną (Jk 1,19-20.4,1-3) i człowieka pozbawionego daru tej mądrości; sigla podane są tylko przy cechach eksplikowanych w tekście biblijnym, cechy zrekonstruowane pozostają bez odnośników:

Większość fragmentów ma też strukturę ramową, czasem nawet koncentryczną, np. mądrość posłuszna [prawu] (Jk 1,22-25; 2,10-12):

A. Stawajcie się wykonawcami słowa (1,22a) – aspekt pozytywny;

B. Nie bądźcie tylko słuchaczami oszukującymi siebie samych (1,22b) – aspekt negatywny;

C. Przypowieść o człowieku przeglądającym się w lustrze – integralność zachowań (1,23-24) – aspekt negatywny;

D. Zakończenie przypowieści i błogosławieństwo (1,25) – aspekt pozytywny;

C’. Pouczenie o integralności Prawa (2,10-11) – aspekt negatywny;

B’. Mówcie [jak ci, którzy mają być sądzeni przez Prawo wolności] (2,12a) – aspekt pozytywny;

A’. Czyńcie jak ci, którzy mają być sądzeni przez Prawo wolności (2,12b) aspekt pozytywny.

W większości ponadto da się również zauważyć nawiązania do historii zbawienia podzielonej na przeszłość, teraźniejszość oraz przyszłość. Za przykład niech znów posłuży opis mądrości posłusznej [prawu]:

Każdy komentarz przedstawiający daną cechę lub przejaw mądrości poprzedzony jest tłumaczeniem o charakterze filologicznym, który uwzględnia charakterystyczną dla Jk wieloznaczność używanej przez hagiografa leksyki. Różne znaczenia jednego terminu zaznaczano ukośnikiem (np. dusza/życie). Wieloznaczność leksyki doskonale wpisuje się w Jakubową hermeneutykę integralności, która pozwala odczytywać tekst listu w sposób dialektyczny (np. i wiara, i uczynki; i ciało, i dusza; i aspekty zewnętrznie i aspekty wewnętrzne; i słuchanie, i rozważanie, i rozumienie i wykonywanie), a nie alternatywny (np. albo wiara, albo uczynki; albo ciało, albo dusza itd.). Tę integralność starano się wyeksponować jako jedno z głównych przesłań listu, ujawniające się na różnych poziomach tekstu, m.in. za autorem Jk pokazując, jak absurdalne może być oddzielenie wiary i uczynków, ponieważ w tradycji sapiencjalnej, reprezentowanej przez Jk, abstrakcyjna wiara nie ma racji bytu (jest martwa, czyli jej nie ma), a jeśli istnieje (żyje), to musi manifestować się w uczynkach. Szczególnie mocno jest ono zaakcentowane w podsumowującym Jk passusie 3,13: integralna pochodząca od Boga mądrość manifestuje się w postawie i postępowaniu zgodnym z wolą Bożą wyrażoną w całym – zintegrowanym – przykazaniu miłości Boga i bliźniego.

Decyzja o poszukiwaniu struktury Listu Jakuba oraz organizacji komentarza wokół niej podyktowana była nie tylko względami egzegetycznymi, choć te okazały się dominujące, ale również ekumenicznym charakterem niniejszego opracowania. Jest to najprawdopodobniej pierwsza próba uzgodnionego spojrzenia na List św. Jakuba z perspektywy luterańskiej i katolickiej podjęta na gruncie polskiej biblistyki. Analiza struktury gwarantowała odejście od optyki stricte konfesyjnej, która mogłaby skutkować polemiczno-apologetycznym, konfrontacyjnym dwugłosem, a nie przyjęciem wspólnie wypracowanego stanowiska. Nie oznacza to jednak, że komentarz zupełnie pozbawiony jest elementów wyznaniowych. Nie wprowadzono ich jednak w tekście głównym, lecz w przypisach. Kierowano się przy tym zasadą, że „choć przeszłości nie da się zmienić, to można przekształcić ją w taki sposób, aby stała się impulsem na rzecz wzrostu jedności i znakiem nadziei dla świata, nadziei na przekroczenie podziałów”.

Przy przygotowywaniu komentarza zależało nam, jak już wspomniałam, na ekspozycji odrębności i autonomii Listu Jakuba, dlatego założyliśmy konwergencję idei, tematów i fraz pojawiających się w Jk i w innych tekstach Nowego Testamentu i zrezygnowaliśmy z dociekań zależności i relacji między nimi. Przy badaniu strategii intertekstualnych skupiliśmy się na odniesieniach do literatury staro- i międzytestamentowej, głównie sapiencjalnej, ale nie tylko; pojawiły się bowiem również odniesienia do literatury pozabiblijnej.

Część introdukcyjna przygotowywanego komentarza jest dość tradycyjna i konwencjonalna. Omawia się w niej świadectwa tekstowe, kanoniczność, hipotezy dotyczące osoby autora i czasu powstania, kwestie związane ze stylem i słownictwem, gatunkiem literackim Jk oraz oczywiście z jego strukturą. Mniej tradycyjny charakter mają rozważania na temat nadawcy i adresatów listu, w których wykorzystano powszechnie stosowany w teorii literatury model uwzględniający różne poziomy nadawcze, odbiorcze i komunikacyjne. Okazuje się, że w powiązaniu z konwencją gatunkową i pseudonimowością tekstu da się wyodrębnić aż cztery poziomy komunikacji. To pozwala w szerszy sposób spojrzeć na odbiorców listu, nie tylko tych pierwotnych, ale również tych konkretnych, którzy zgodnie ze współczesnymi teoriami literaturoznawczymi w sposób aktywny przyczyniają się do tworzenia znaczenia tekstu. Sięgając po ten retoryczny i typowy dla teorii komunikacji model oraz rezygnując z literalnego odczytu tekstu na rzecz lektury strukturalnej, pragniemy wpisać się w nurt praktycznego wykorzystania nowszych metodologii w badaniach nad Listem Jakuba.